Po paryskiej prapremierze Don Carlosa Verdi nie był w pełni zadowolony z pierwotnej wersji swego dzieła i kilkanaście lat później zabrał się do powtórnego opracowania opery. W 1884 roku powstało nowe libretto w języku włoskim - dla mediolańskiej La Scali. Dzieło z biegiem czasu zdobyło zasłużone powodzenie i po dziś dzień zaliczane jest do kanonu największych arcydzieł włoskiej muzyki operowej.

Zarys akcji

Hiszpania, ok. 1560 r. Ze względów politycznych Filip II Habsburg zawarł małżeństwo z francuską księżniczką Elżbietą de Valois, nie bacząc, że doprowadził tym samym do zerwania jej zaręczyn ze swym synem Carlosem, jej rówieśnikiem. Hiszpański infant Don Carlos jest zrozpaczony utratą ukochanej. Chroni się w klasztorze, który był także miejscem ukrycia się jego dziada, Karola V. 

Nadchodzi Markiz Posa - grand hiszpański. Infant zwierza się mu ze swojego uczucia do królowej. Posa pragnie nakłonić Don Carlosa do stanięcia na czele ruchu mającego wyzwolić Flandrię, a następnie i samą Hiszpanię spod tyranii króla i Inkwizycji. Don Carlos i markiz Posa zapewniają się wzajemnie o wielkiej przyjaźni. Elżbieta także kocha Carlosa, ale mimo targających nią uczuć, jest wierna królowi Filipowi. Spotyka się z Carlosem na jego prośbę o wstawiennictwo w sprawie wyjazdu do Flandrii. Infant jednak nie może ukryć żywych uczuć do swej dawnej narzeczonej... Carlosa kocha również księżniczka Eboli, która w szale zazdrości przynosi królowi szkatułkę Elżbiety, a w niej - portret Carlosa. To przekonuje Filipa o niewierności małżonki i syna. Carlos prosi króla o pełnomocnictwo nad Flandrią, ale spotyka się z odmową.

Fakty

• Francuska księżniczka Elżbieta de Valois pierwotnie miała poślubić swego rówieśnika, hiszpańskiego następcę tronu, Don Carlosa. Jednak w 1599 r. wyszła za mąż za jego ojca, owdowiałego Filipa II Habsburga, króla Hiszpanii. Małżeństwo było konsekwencją pokoju w Cateau-Cambresis. Ślub zawarto per procura w paryskiej katedrze Notre-Dame, a Filipa II zastępował książę Alba. Ceremonię powtórzono w hiszpańskiej Guadalajarze. Elżbieta została trzecią żoną Filipa II.
• W 1560 r. Carlos został następcą tronu Kastylii, a w 1563 r. - Aragonii. W 1562 r. infant przeszedł szereg chorób, a gdy wyzdrowiał, stał się okrutny i nieprzewidywalny. Nie lubił księcia Alby, ponieważ chciał zamiast niego zostać gubernatorem Niderlandów. Carlos planował uciec z Hiszpanii i spod władzy swojego ojca, ale zatrzymano go, jeszcze nim zrealizował plan. Został aresztowany na rozkaz ojca i prawdopodobnie zagłodzony na śmierć. W 1567 r. zmarł w więzieniu, a w tym samym roku zmarła Elżbieta. Wytworzyła się romantyczna legenda, w myśl której nieszczęśliwy Carlos był głęboko zakochany w swej macosze i byłej narzeczonej. Na podstawie tej historii Friedrich Schiller napisał dramat Don Carlos, na kanwie którego powstała z kolei opera Giuseppe Verdiego. 

Streszczenie libretta

W retrospekcji Carlos wspomina swe zaręczyny i niedoszłe małżeństwo z francuską księżniczką i jego rówieśniczką, Elżbietą de Valois.

AKT I

Don Carlos przysłuchuje się śpiewom zakonników w klasztorze San Yuste, gdzie pochowany jest jego dziad, cesarz Karol V. Infant przybył tu szukać spokoju duszy. Na miejsce dociera markiz Rodrigo Posa i obaj młodzieńcy odnawiają śluby przyjaźni. Carlos wyznaje swą trwającą wciąż miłość do Elżbiety. Posa ofiarowuje się dopomóc mu w nawiązaniu kontaktów z kochającą go królową. 

Dwór królowej bawi w ogrodzie. Księżniczka Eboli śpiewa pieśń o saraceńskim królu. Elżbieta przyjmuje markiza, który doręcza jej list infanta ukryty w korespondencji z dworu francuskiego. Don Carlos prosi w nim o poparcie u króla prośby o uzyskanie urzędu namiestnika w okupowanej Flandrii. Prośbę markiza o audiencję dla infanta popiera Eboli, kochająca potajemnie Don Carlosa. 

Elżbieta spotyka się z Don Carlosem: obiecuje wstawić się w sprawie jego wyjazdu do Flandrii u króla. Carlos nie potrafi zapanować nad uczuciami. Niespodziewanie przybywa król Filip. Odprawia z gniewem damę dworu, która zostawiła królową samą. Każe natomiast pozostać markizowi. W dowód zaufania, jakim go obdarza, mianuje Posę swym powiernikiem i doradcą, zlecając mu pieczę nad królową i infantem. Ostrzega go jednak przed niebezpieczeństwem narażenia się świętej Inkwizycji. Markiz Posa pragnie wykorzystać zdobyte zaufanie dla realizacji swych wyzwoleńczych planów. 

AKT II

O północy Don Carlos oczekuje królowej w pałacowym ogrodzie. Zamiast niej przybywa księżna Eboli przebrana w szaty królowej. Carlos, niczego nie podejrzewając, wyznaje kobiecie miłość. Dopiero gdy Eboli zdejmuje maskę, infant rozumie, że padł ofiarą podstępu. Pragnąc wkupić się w łaski Carlosa, Eboli przestrzega go przed markizem Posą, rzekomo nowym faworytem króla. Przybywa Posa i szybko pojmuje, że jego plan jest zagrożony. Chce zasztyletować Eboli, jednakże po chwili puszcza ją wolno, postanawiając w inny sposób uchronić Carlosa przed jej zemstą i prosząc infanta o powierzenie mu tajnych listów. 

Akcja przenosi się na plac w Madrycie, gdzie odbywa się egzekucja - skazani przez inkwizycję za herezję mają być spaleni na stosie. Uroczystość mąci przybycie delegacji z Flandrii, błagającej króla o wolność dla ciemiężonego kraju. Filip nakazuje uwięzić członków delegacji. Wstawia się za nimi Don Carlos, raz jeszcze prosząc ojca o mianowanie go namiestnikiem Flandrii. Gdy król odmawia, Carlos dobywa szpady i przysięga, że będzie walczył o wolność podbitego kraju. Nikt nie ma odwagi rozbroić infanta, dopiero markiz Posa odbiera mu szpadę, czym utwierdza Carlosa w błędnym przekonaniu, że zawiódł go jako przyjaciel. W rzeczywistości Posa pragnął tylko uchronić Carlosa od dalszych tragicznych następstw jego czynu.

AKT III

Król Filip w swej komnacie przeżywa kolejną bezsenną noc. W chwili tej nie jest groźnym satrapą, lecz budzącym litość osamotnionym starcem. Przybywa wezwany przez króla sam Wielki Inkwizytor, 90-letni kardynał. Obaj zawierają układ: Inkwizytor rozgrzesza króla z wyroku śmierci wydanego na własnego syna, uzyskując w zamian zgodę królewską, by postawić przed trybunałem Inkwizycji markiza Posę, którego plany wyzwoleńcze stały się  niebezpieczne. 

Po odejściu Inkwizytora przybiega do króla Elżbieta, skarżąc się że skradziono jej szkatułkę, w której przechowywała najdroższe pamiątki. Okazuje się, że doręczono ją już królowi. Ten odnajduje w niej portrecik Carlosa, niezbity dowód - jak sądzi - zdrady swej małżonki. Elżbieta tłumaczy, że ma tę miniaturkę jeszcze z czasów, gdy była narzeczoną Carlosa. Pod wpływem brutalnych zarzutów męża, mdleje. Na pomoc przybywają Eboli i Posa. To księżna Eboli wykradła szkatułkę królowej, chcąc tym samym rzucić na nią oszczercze oskarżenie. 

Markiz Posa rozumie, że nie będzie już mógł liczyć na poparcie króla. Postanawia bronić Carlosa nawet kosztem swego życia: zamierza przekonać władcę, że to on sam stał na czele spisku zmierzającego do wyzwolenia Flandrii. W mieszkaniu Posy odnajdują kompromitujące listy infanta. Eboli wyznaje swą winę i potępia piękność, uważając ją za źródło zła; wstępuje do klasztoru. Posa odwiedza uwięzionego Carlosa i powiadamia go, że niebawem zostanie uwolniony. W tym momencie trafiony skrytobójczą kulą, pada i umiera u stóp infanta. Filip II uwalnia Carlosa, nie podejrzewając go już o przewodzenie rebelii.

AKT IV

Carlos planuje potajemnie wyjechać do Flandrii. Przed wyjazdem chce pożegnać się z ukochaną Elżbietą. Królowa, oczekując na jego przybycie na dziedzińcu klasztornym, wyraża rezygnację ze szczęścia, jakie mogła dać jej miłość do Carlosa; teraz poświęci swe uczucia dla sprawy wolności Flandrii, a - być może - i Hiszpanii. Wtem do obstawionego wojskiem klasztoru wkracza król w towarzystwie Wielkiego Inkwizytora i wydaje syna w ręce trybunału Inkwizycji. Jednak tajemniczy Mnich (Karol V?) otwiera bramy klasztoru, zapraszając Carlosa do wejścia...